Ile dni ma Wielki Post?

Odpowiedź na postawione w tytule pytanie wydaje się oczywista. Katecheci w szkole podstawowej i na kolejnych etapach edukacji, księża w kazaniach i dziennikarze regularnie powtarzają nam: „czterdzieści”. Czy jednak na pewno? To tylko jeden z ciekawych tematów dotyczących właśnie rozpoczętego okresu liturgicznego, którymi zajmę się w tym tekście.

_______________________________

Zagadkowa liczba

Daty wszystkich świąt ruchomych w kalendarzu liturgicznym określa się w odniesieniu do Wielkanocy. Sama Uroczystość Zmartwychwstania to pierwsza niedziela po pierwszej wiosennej pełni księżyca. Sześć i pół tygodnia wcześniej obchodzimy natomiast Środę Popielcową, która zaczyna okres Wielkiego Postu trwający aż do Mszy Wieczerzy Pańskiej w Wielki Czwartek. Łatwo jednak policzyć, że daje to nam nie czterdzieści, a czterdzieści cztery dni. Jak to wyjaśnić?

Szukając odpowiedzi na to pytanie, trafimy zapewne na sugestię, że dni jest faktycznie czterdzieści, bo „niedziele, jako niebędące dniami pokuty, nie liczą się”. Pomysł taki jest niewłaściwy z dwóch powodów. Po pierwsze, po usunięciu niedziel Wielki Post powinien się skończyć Wielką Sobotą. Jednakże dokumenty nie pozostawiają wątpliwości¹ – już dwa dni wcześniej Mszą Wieczerzy Pańskiej rozpoczyna się Święte Triduum Paschalne, „szczyt całego roku liturgicznego”². Po drugie, niedziele nie tylko należą do Wielkiego Postu (na co wskazują ich nazwy: pierwsza niedziela Wielkiego Postu, druga niedziela Wielkiego Postu itd.), ale są centralnymi punktami jego przeżywania.

Gdzie więc te czterdzieści dni? Czy wmawiano nam nieprawdę? Cóż, i tak, i nie. Czas takiej długości faktycznie występuje i jest istotny ze względu na swoją symbolikę, jednak nie odnosi się do całości wspomnianego okresu. Na początku liturgii Niedzieli Palmowej (zwanej oficjalnie Niedzielą Palmową, czyli Męki Pańskiej) kapłan mówi:

Zatem czterdzieści dni mija od Środy Popielcowej do Niedzieli Palmowej. Następne cztery wciąż jednak należą do Wielkiego Postu.

Znaki w liturgii

Liturgia, a zwłaszcza Eucharystia, pełna jest znaków. Tutaj nic nie dzieje się przypadkowo i dobrze jest rozumieć wymowę zmian, których doświadczamy w kolejnych okresach liturgicznych.  W Wielkim Poście nie wolno ozdabiać ołtarza kwiatami. Ograniczeniu ulega także gra na instrumentach – dopuszczalna jest jedynie w celu podtrzymania śpiewu. Zasady te nie obowiązują w niedzielę Laetare (o niej później) oraz w uroczystości i święta. W niedziele nie śpiewamy również hymnu „Chwała na wysokości Bogu” (Gloria), aby tym radośniej zabrzmiał w Wielki Czwartek, gdy towarzyszyć mu będzie bicie dzwonów.

Warto zauważyć, że w czasie Wielkiego Postu nie pojawią się żadne wspomnienia świętych. Tabela pierwszeństwa dni liturgicznych wskazuje, że dni powszednie Wielkiego Postu są ważniejsze od wspomnień obowiązkowych, a niedziele przewyższają nawet wszystkie uroczystości.

Obrzęd wybrania

Pierwsza niedziela Wielkiego Postu w sposób szczególny powinna podkreślać nastrój tego okresu. Dokumenty liturgiczne zalecają na przykład, by w czasie procesji wejścia śpiewać Litanię do Wszystkich Świętych³. Wielki Post to nie tylko czas pokuty, ale i przygotowania – zwłaszcza przygotowania do chrztu, który jest uroczyście udzielany katechumenom w czasie Wigilii Paschalnej. Pierwszym elementem tej drogi jest natomiast obrzęd wybrania, czyli wpisania imienia. Jest on sprawowany przez biskupa przeważnie w kościele katedralnym diecezji. Poprzez ten obrzęd Kościół potwierdza, że kandydaci są gotowi do pełnego włączenia do wspólnoty.

Liturgia Mszy Świętej od początku do Ewangelii przebiega bez zmian. Po okolicznościowej homilii omija się natomiast wyznanie wiary (Credo), a diakon, katecheta lub przedstawiciel wspólnoty przedstawia osoby, które mają zostać wybrane. Każdy z katechumenów jest wzywany i podchodzi wraz z rodzicami chrzestnymi do siedzącego biskupa, gdzie ci dają świadectwo o przyprowadzonym kandydacie. Następnie on sam wyraża gotowość przystąpienia do sakramentów wtajemniczenia oraz podaje swoje imię.  Gdy imiona zostaną wpisane, rodzice chrzestni kładą rękę na ramieniu wybranych, a biskup odmawia nad nimi modlitwę, po czym odsyła katechumenów. Reszta wiernych uczestniczy natomiast w dalszej części Eucharystii⁴.

Radość w czasie pokuty

Nastrój zadumy i pokuty, chociaż charakterystyczny dla Wielkiego Postu, nie każdego dnia wyraża się tak samo. Na szczególną uwagę zasługuje czwarta niedziela, nazywana Laetare od pierwszych słów antyfony na wejście:

Czyli: „Raduj się, Jerozolimo, zbierzcie się wszyscy, którzy ją kochacie”. Z powodu radosnej wymowy tej niedzieli ołtarz może być przystrojony kwiatami, a instrumenty używane swobodniej niż tylko do podtrzymania śpiewu. To także jeden z dwóch dni w roku, gdy można używać różowego koloru szat liturgicznych. Drugim jest Gaudete – trzecia niedziela Adwentu.

Zasłonięcie krzyży

W piątą niedzielę Wielkiego Postu w kościołach zasłaniane są krzyże. Tam jednak, gdzie się tego nie robi, należy je bezwzględnie zasłonić po przeniesieniu Najświętszego Sakramentu do miejsca przechowywania w Wielki Czwartek. Fioletową zasłonę kapłan zdejmie z jednego krzyża w czasie Liturgii Męki Pańskiej w Wielki Piątek przed adoracją, natomiast pozostałe zostaną odsłonięte po zakończeniu liturgii. W niektórych krajach aż do Wigilii Paschalnej zasłania się także obrazy. Konferencja Episkopatu Polski zdecydowała nie zachowywać tego zwyczaju⁶.

Dwie Ewangelie

Szóstą niedzielę, a zarazem czterdziesty dzień Wielkiego Postu, nazywamy Niedzielą Palmową, czyli Męki Pańskiej. To jedyny dzień w roku liturgicznym, w którym podczas Eucharystii czytane są dwa fragmenty Ewangelii. Msza może się rozpocząć na jeden z trzech sposobów: procesją, uroczystym wejściem lub wejściem zwykłym.

Procesja może się odbyć tylko przed główną Mszą i nie wolno jej powtarzać. Wierni gromadzą się poza kościołem, tam kapłan święci palmy i czyta Ewangelię o wjeździe Chrystusa do Jerozolimy. Następnie procesja rusza do kościoła. Drugą, bardzo podobną formą, jest uroczyste wejście – jednak w tym przypadku całość odbywa się wewnątrz kościoła i zaczyna przeważnie przy jego drzwiach. Gdy nie stosuje się powyższych dwóch możliwości, należy rozpocząć zwykłym wejściem i w standardowy sposób odprawić Mszę Świętą, pomijając pierwszą część liturgii.

Drugim istotnym punktem jest opis Męki Pańskiej. Podczas gdy w Wielki Piątek słyszymy zawsze Ewangelię według św. Jana, liturgia słowa Niedzieli Palmowej zmienia się. Teraz przeżywamy rok A, zatem czytany będzie fragment z Mateusza (w roku B – Marka, a w roku C – Łukasza). Opowiadanie Męki Pańskiej powinno być tradycyjnie prowadzone z podziałem na role. W lekcjonarzu wyróżnione są słowa narratora, Jezusa, innych oraz tłumu, najczęściej jednak wypowiedzi innych i tłumu czyta ta sama osoba. Pasję wykonywać mogą diakoni lub prezbiterzy, a gdy ich brakuje, także lektorzy. Rola Jezusa powinna jednak zawsze należeć do kapłana⁷.

Trzy oleje

W Wielki Czwartek rano w katedrze każdej diecezji sprawowana jest Msza Krzyżma. Do koncelebry zaproszeni są wszyscy kapłani – w czasie liturgii odnowią przyrzeczenia złożone w dniu święceń.  Drugim ważnym elementem jest przygotowanie olejów, które będą używane przez cały następny rok w kościołach diecezji. Biskup konsekruje krzyżmo (używane w sakramentach chrztu, bierzmowania i święceń, a także przy poświęceniu ołtarza i kościoła) oraz błogosławi olej chorych (używany w sakramencie namaszczenia chorych) i olej katechumenów (używany do namaszczenia przygotowujących się do przyjęcia chrztu).

Olej chorych błogosławi się przed doksologią końcową („Przez Chrystusa, z Chrystusem i w Chrystusie…”) lub przed słowami „Przez Chrystusa, naszego Pana, przez którego, Boże, wszystkie te dobra ustawicznie stwarzasz”, jeśli używana jest Pierwsza Modlitwa Eucharystyczna (zwana też Kanonem Rzymskim). Natomiast konsekracja krzyżma i błogosławieństwo oleju katechumenów mają miejsce po modlitwie po Komunii. Można także połączyć te obrzędy i sprawować je razem po liturgii słowa.

Jednym z powodów, dla których warto choć raz uczestniczyć w Mszy Krzyżma jest pojawianie się w niej znaków niespotykanych w innych celebracjach. Jeśli nie zostało to zrobione wcześniej, po błogosławieństwie oleju katechumenów biskup siada, zakłada mitrę, a następnie wlewa do oleju balsam lub wonne olejki i własnoręcznie przyrządza krzyżmo. Później tchnie nad otworem naczynia i odmawia modlitwę konsekracyjną⁸.

Sztuka celebracji

Wielki Post jest wyjątkowym okresem w życiu Kościoła. To czas zadumy, pokuty, wyrzeczeń i głębszej analizy swoich motywacji i wyborów. To także bardzo dobra okazja do tego, by jeszcze bardziej świadomie uczestniczyć w liturgii, by zauważając znaki, spojrzeć przez nie na to, co wskazują. Na szczególną uwagę zasługują oczywiście aspekty charakterystyczne dla Wielkiego Postu. Liturgia bowiem to nie tylko wspólna usystematyzowana modlitwa. To także ars celebrandi – sztuka celebracji, która pozwala nam zbliżyć się do największych tajemnic naszej wiary.

Tekst opublikowano także w serwisie Stacja7.

_______________________________